TÜRK SİYASAL HAYATI FİNAL NOTLARI

 

Son Osmanlı Mebusan Meclisi ve İstanbul’un İşgali

İstanbul hükümeti, Sivas Heyet-i Temsiliyesi’ni tanıdı ve Osmanlı Mebusan Meclisi’nin toplanması için seçimlerin bir an önce yapılacağını duyurdu. Yapılan seçimlerin ardından son Osmanlı Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplandı.

Meclis 3 ay gibi kısa bir süre açık kalmasına karşın Misak-ı Milli gibi önemli bir belgeyi kabul ederek Anadolu direnişine önemli bir meşruiyet sağladı. 28 Ocak 1920’de kabul edilen Misak-ı Milli, Sivas ve Erzurum Kongrelerini esas alan bir metindir.

18 Mart 1920’de son toplantısını yapan Mebusan Meclisi, mevcut koşullar altında faaliyetlerini sürdürmesinin imkânsız olduğuna karar vererek dağıldı.

 

 

TBMM’nin Kuruluşu ve Rejimin Temelleri

23 Nisan 1920’de ilk toplantısını yapan Birinci Meclis, 16 Nisan 1923’te dağılana kadar milli mücadele sürecinin askeri ve siyasal yönlerini başarıyla yönetti ve yeni rejimin temellerini attı.

Birinci Meclis ilk aylarında bir dizi önemli yasayı yürürlüğe koydu. 29 Nisan 1920’de Hıyanet-i Vataniye Kanunu kabul edildi. Bu kanunla TBMM’nin meşruiyetine karşı koyanların vatan haini sayılacağı ve mahkemelerin bu yönde vereceği kararların kesin olduğu hükme bağlandı. Böylece meclise yasama ve yürütme yetkisinin yanı sıra yargı yetkisi de verilmiş oldu.

 

TBMM’nin en önemli yasama faaliyetlerinden biri, hiç kuşkusuz Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’dur. 20 Ocak 1921’de kabul edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, rejimin temellerini halk egemenliği ve meclis üstünlüğü üzerinden tanımlayan ilk anayasadır.

 

Sevr Antlaşması ve Londra Konferansı

Sevr Antlaşması Osmanlı hükümeti tarafından imzalanmasına karşın, 16 Mart 1920’den itibaren İstanbul’un yapmış olduğu bütün antlaşmaları geçersiz sayan Kanun uyarınca Ankara hükümeti tarafından geçersiz sayıldı.

 

A-RMH Grubu’nun Kuruluşu ve Muhalefet

Mustafa Kemal Paşa, kendisine yakın mebuslardan oluşacak bir grupla meclis çoğunluğunu örgütlü bir yapı içine sokmayı istiyordu. Bu amaçla 10 Mayıs 1921’de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (A-RMH Grubu) kurdu.

Grubun programı Misak-ı Milli’nin sağlanması ve devlet teşkilatının anayasa uyarınca adım adım kurulmasını içeren iki maddeden oluşuyordu.

 

 

 

İkinci Grup’un Kuruluşu, Programı ve Faaliyetleri

Muhalifler mecliste bir grup çatısı altında örgütlenerek uzun süredir eleştirdikleri konularda sonuca ulaşmak istiyorlardı. Mustafa Kemal Paşa’nın elinde olağanüstü yetkilerin toplanması karşısında meclis üstünlüğünü savunan bu grup, 1922 Temmuz’unda, İkinci Müdafaa-i Hukuk Grubu adı altında örgütlendiler.

A-RMH Grubu’yla aynı adı paylaştığı için iki grubu birbirinden ayırmak üzere A-RMH Grubu’na Birinci Grup, muhaliflerin kurduğu gruba ise İkinci Grup denir.

 

İkinci Grup’un ilk programı 16 Temmuz 1922’de açıklandı.

Programın 1. maddesi Misak-ı Milli çerçevesinde milli birlik ve bağımsızlığa ulaşılması amacını içerir.

2. madde ise mevcut kanunların milli egemenlik ilkesine göre değiştirilmesi ve düzeltilmesini öngörür. Bu madde temelde Başkumandanlık ve İstiklal Mahkemeleri’ne ilişkin kanunlarla, vekillerin seçim şekline ilişkin kanunların değiştirilmesi amacını içeriyordu.

Herkesin hukukunun dokunulmazlığı ve saygınlığını sağlamayı hedefleyen 3. madde ise Grup’un temel hak ve özgürlükler konusundaki hassasiyetini yansıtır.

 

 

 Halk Fırkasının Kuruluşu

Mustafa Kemal Paşa, nihayet, 8 Nisan 1923’te de Halk Fırkasının, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin (A-RMHC) bir fırkaya dönüştürülmesi yoluyla kurulacağını açıkladı ve partinin ilkelerini oluşturan Dokuz Umde bildirisi yayınlandı.

Halk Fırkası adaylarının mutlak zaferiyle sonuçlanan 1923 seçimlerinden sonra 9 Eylül 1923’te partinin tüzüğü kabul edildi, 11 Eylül’de Mustafa Kemal Paşa partinin genel başkanlığına seçildi. Cumhuriyetin ilanından sonra Mustafa Kemal Paşa cumhurbaşkanlığına seçilince 19 Kasım 1923’te İsmet (İnönü) Paşa’yı Halk Fırkası Reis Vekilliğine atadı.

 

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının Kuruluşu

1923’te ikisi dışında tümü Müdafaa-i Hukuk adayları olarak seçilen ve Halk Fırkası içinde yer alan milletvekillerinden bir bölümü zamanla bu partiden istifa ettiler ve istifa edenlerin bir bölümü 17 Kasım 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TPCF) adıyla bir muhalefet partisi kurdular.

 

TPCF kurulduktan 3 gün sonra Başvekil İsmet Paşa sıkıyönetim ilanını istedi. CHF grubu bu öneriyi reddedince İsmet Paşa 21 Kasım’da hükümetin istifasını açıkladı. Ertesi gün, yeni kabineyi, İsmet Paşa’ya göre daha ılımlı bir kişiliğe sahip olan ve muhtemelen CHF’den kopuşları durdurması beklenen Fethi (Okyar) Bey kurdu.

Şeyh Sait Ayaklanması ve Takrir-i Sükûn Kanunu

Şeyh Sait Ayaklanması olarak bilinen bu ayaklanma, eşkıya oldukları gerekçesiyle haklarında tutuklama kararı bulunan on kişinin jandarmaya teslim olmayıp, ateşle karşılık vermeleriyle başladı.

Şubat ayı biterken Şeyh Sait’in adamları Doğu’da geniş bir alanda üstünlük sağlamışlardı. Bu durum karşısında Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa, mart başında, Başbakan Fethi (Okyar) Bey’in istifasını istedi. Hükümetin istifa etmesi üzerine, 3 Mart’ta başbakanlık görevi İsmet (İnönü) Paşa’ya verildi.

4 Mart’ta hükümet, Takrir-i Sükûn Kanunu’nu çıkarttı. İki yıl yürürlükte kalmak üzere çıkartılan bu yasa hükümete olağanüstü hâl yetkileri tanıyordu. Hükümet, bu yasayla, huzur ve sükûnu bozmaya yönelik her türlü girişim, örgüt ve yayını yasaklama yetkileriyle donatıldı.

Aynı gün alınan bir meclis kararıyla biri merkezi Ankara’da olan, öteki de ayaklanma bölgesinde görev yapacak olan iki İstiklal Mahkemesi kuruldu. Ayaklanma bölgesi için kurulan Şark İstiklal Mahkemesi’ne verdiği idam cezalarını uygulama yetkisi de verildi.

 

Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanılarak atılan ilk önemli adımlardan biri muhalif gazetelerin kapatılması olmuştur.

Ayaklanmanın baş sorumlusu Şeyh Sait ile adamları Diyarbakır’da görev yapan Şark İstiklal Mahkemesi’nde yapılan yargılanması sonucunda, 28 Haziran’da ölüm cezasına çarptırıldı.

 

 Şark İstiklal Mahkemesi: TPCF’nin Kapatılması

Mahkeme, 25 Mayıs’ta, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın mahkemenin görev bölgesi içindeki bütün şubelerini kapatma kararı aldı.

Ankara İstiklal Mahkemesi’nin de baktığı bazı davalarda bu parti ile ayaklanma arasında ilişki kurulması, hükümetin, 3 Haziran’da, Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanarak, TPCF’nı tamamen kapamasına olanak verdi.

TPCF’nin, Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanılarak kapatılması ve muhalif basının aynı yasanın verdiği yetkilerle tamamen susturulmasıyla Türkiye’de çok partili hayat oldukça uzun sürecek bir kesintiye uğradı.

 

İzmir Suikastı ve Muhalefetin Sonu

1926 yılının haziran ayı ortalarında Türkiye müthiş bir haberle çalkalandı: Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa’ya, İzmir’de suikast düzenlemeyi planlayan bir çete ortaya çıkartılmış ve çete üyelerinden birinin yaptığı ihbar sonucunda sorumlular tutuklanmıştı.

 

 Tek Parti Yönetiminde Geçici Yumuşama: Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Kuruluşu

1920’li yıllar sona ererken ülke içindeki bütün muhalefet odakları artık kesin olarak susturulmuş ve katı bir tek parti yönetimi kurulmuştu. Buna karşılık ekonomik ve toplumsal alanlarda, 1929 dünya ekonomik buhranının da etkisiyle çeşitli sıkıntılar yaşanmaktaydı. Bu sorunların giderilebilmesi için hükümeti eleştirecek ve denetleyecek kontrollü bir muhalefete ihtiyaç olduğunu düşünen Mustafa Kemal Paşa, 1930 yılının yaz aylarında bu görevi üstlenecek, sınırlı ve denetim altında tutulabilecek bir muhalif partinin kurulmasına karar verdi.

Muhalefet partisi 12 Ağustos’ta Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) adıyla kuruldu. İzleyen günlerde CHF’den istifa eden toplam 15 mebus yeni muhalefet partisine katıldı. Yeni parti liberal bir siyasi programı benimsedi.

 

 İnönü Dönemi

İnönü’nün cumhurbaşkanlığı dönemi İkinci Dünya Savaşı’nın yoğun sorunları içinde geçti. İç siyasette Atatürk dönemi politikaları özüne fazla dokunulmadan olduğu gibi sürdürüldü. İç politikada İnönü eski muhalifleri tekrar CHP bünyesine alıp potansiyel muhalefet odaklarını ortadan kaldırırken, parti içinde de başta Şükrü Kaya ve Tevfik Rüştü Aras olmak üzere kendisinin cumhurbaşkanlığına karşı çıkanları tasfiye etti.

Mecliste Müstakil Grup adıyla bir denetim mekanizması oluşturmaya çalıştıysa da bu uygulama pek etkili olamadı. Dönem boyunca başbakanlık görevini sırasıyla Celal Bayar, Refik Saydam ve Şükrü Saraçoğlu yürüttü.

 

Savaş döneminde devletin gelirlerini artırabilmek için ekonomik alanda da birçok kararlar alındı. Bunların başlıcaları Milli Korunma Kanunu, Toprak Mahsulleri Kanunu ve Varlık Vergisi’dir.

Bu arada inkılâbın ideolojisini kırsal kesime de götürebilmek için 1940 ilkbaharında köy enstitüleri kuruldu.

 

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Dörtlü Takrir

Tek parti döneminin son yıllarında CHP içinde alttan alta gelişen muhalefet, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’yla (ÇTK) ilgili meclis görüşmeleri sırasında açığa çıktı ve hızla gelişen olaylar Demokrat Parti’nin kurulmasıyla sonuçlandı.

 

7 Haziran’da Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan’ın imzaladığı ve “Dörtlü Takrir” olarak anılan ünlü önerge CHP Meclis Grubu’na verildi.

 

Dörtlü Takrir’in verilmesinden birkaç gün sonra, 11 Haziran’da ÇTK meclis tarafından kabul edildi. Bir gün sonra da CHP Meclis Grubu Dörtlü Takrir’i ele alarak saatlerce tartıştı. Tartışmaların ardından, bu gibi konuların CHP Meclis Grubu’nda görüşülmesinin gereksiz olduğu sonucuna varıldı

CHP’den ayrılanlar 1946 başında Demokrat Parti’yi kurarak Türkiye’nin siyasal yaşamında yeni bir döneme damga vurdular. Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ise, bazı önemli eksiklikleri ve uygulamadaki yöntem yanlışlıkları yüzünden pek etkili olamadı.

 

 Demokrat Parti’nin Kuruluşu

Dörtlü Takrir’i imzalayan ve ardından yaşanan hızlı gelişmeler sonucunda kendilerini CHP dışında bulan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti’yi (DP) kurdular.

Parti programında esas olarak ekonomik ve siyasal alanlarda liberalleşme politikası benimseniyordu.

 

Tek Parti Döneminin Sonu: 1946 Seçimi

26 Nisan 1946’da toplanan CHP meclis grubu belediye seçimi ile genel seçimin öne alınmasını kararlaştırdı. Bu kararın arkasındaki asıl amaç, DP’yi yeterince örgütlenmeden hazırlıksız yakalamak ve CHP’nin iktidarını 4 yıl süreyle garantiye almaktı. Eylül ayından 26 Mayıs’a alınan belediye seçimlerine DP katılmadı. Gerekçeleri iktidarın seçimde yanlı davranması ve seçim güvenliğinin olmamasıydı

 

Seçim sonuçları ilan edildikten sonra DP seçimde baskı, hile ve yolsuzluk yapıldığını öne sürdü. Muhalefet partisine göre, seçim öncesinde, seçmenlere DP’ye oy vermemeleri için baskı yapılmıştı. Muhalefet, ayrıca, oylar kullanıldıktan sonra, sayım işlemleri sırasında hile yapıldığını, muhalefet partisinin aldığı oyların tutanaklara eksik geçirildiğini, buna karşılık iktidar partisinin oylarının olduğundan yüksek gösterildiğini öne sürdü. Ama bu itirazlar hiçbir işe yaramadı ve böylece 1946 seçimi literatüre “Türkiye’nin siyasal tarihindeki en şaibeli seçim” olarak geçti

 

Kemalist Reformlar

Tek parti dönemi boyunca siyasal ve toplumsal hayatı radikal biçimde değiştiren birçok reform yapılmıştır. Bu reformlar, tıpkı II. Meşrutiyet dönemi boyunca İttihat ve Terakki’nin yaptığı reformlar gibi, esas olarak laikleşme ve modernleşmeyi hedefliyordu

 

Devletin laikleştirilmesi sürecinde 1 Kasım 1922’de saltanat kaldırılmış, 29 Ekim 1923’te cumhuriyet ilân edilmiş, 3 Mart 1924’te halifelik kaldırılmış, 20 Nisan 1924’te yeni anayasa yürürlüğe girmişti. Bu süreç, 11 Nisan 1928’de, Türkiye devletinin dininin İslam olduğu hükmünün anayasadan çıkarılmasıyla ve nihayet 5 Şubat 1937’de laikliğin bir ilke olarak anayasaya girmesiyle tamamlandı

 

Bu arada 1932’den itibaren camilerde ezan ve Kuran Türkçe okundu. Türkçe Kuran ilk olarak 23 Ocak 1932’de İstanbul’da Yerebatan Camii’nde okundu. “Tanrı uludur” şeklinde başlayan Türkçe ezanı ilk kez 30 Ocak günü Fatih Camii’nde Hafız Rıfat Bey okudu.

 

Eğitim alanındaki laikleşme, daha önce de belirtildiği gibi, 3 Mart 1924 tarihli “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” ile gerçekleştirilmiş.

 

 

                                GEÇİŞ DÖNEMİ VE DEMOKRAT PARTİ İKTİDARI (1946-1960)

 

1946 seçimlerinden Demokrat Parti’nin (DP) iktidara geldiği 1950 seçimlerine kadar süren dönemde partiler arasında zaman zaman anlaşmazlıklar ortaya çıksa da tek partiden çok partiye geçiş süreci, hem partilerin ılımlı kanatlarının uzlaşma yolunu tercih etmeleri hem de Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün kararlı politikaları sayesinde başarıyla tamamlandı.

 

14 Mayıs 1950’de yapılan seçime CHP ve DP ülke genelinde seçime katılırken, Millet Partisi (MP) sadece 22 ilde aday gösterdi. Milli Kalkınma Partisi (MKP) ise seçime sadece İstanbul’da katıldı. Seçime katılma oranı yüzde 89,3 gibi çok yüksek bir düzeyde gerçekleşti. Seçimi genel beklentilerin aksine DP kazandı.

İktidarın, devleti kuran ve 27 yıldır işbaşında olan CHP’den, genel oy sonucunda alınması, izleyen yıllarda, DP yanlıları tarafından “Beyaz İhtilal” olarak anıldı.

 

 

 

27 MAYIS ASKERİ YÖNETİMİ

27 Mayıs 1960’ta Türk Silahlı Kuvvetleri adına yönetime el koyan Milli Birlik Komitesi (MBK) ilk iş olarak TBMM ve hükümeti feshetti ve her türlü siyasal faaliyeti yasakladı.

İlk bildiride, hareketin hiçbir şahıs ve zümreye karşı olmadığı açıklanmasına rağmen, Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes, TBMM Başkanı Refik Koraltan ile bütün Bakanlar Kurulu üyeleri ve DP’nin önde gelen yöneticileri hemen tutuklandılar.

12 Haziran’da 27 maddeden oluşan ve “1924 tarih ve 491 sayılı Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun bazı hükümlerinin kaldırılması ve bazı hükümlerinin değiştirilmesi hakkında geçici kanun’’ adını taşıyan geçici anayasa açıklandı.

29 Eylül’de DP mahkeme kararıyla kapatıldı ve eski yönetimin sorumluları 14 Ekim’de de İstanbul Yassıada’da Yüksek Adalet Divanı’nda yargılanmaya başladı. 14 Ekim 1960’ta başlayan duruşmalar 11 ay 1 gün sonra, 15 Eylül 1961’de tamamlandı.

Başsavcı bu davalarda 228 sanık hakkında idam cezası istedi.

Yüksek Adalet Divanı, Celal Bayar, Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ı oybirliğiyle, 11 sanığı da oyçokluğuyla ölüm cezasına çarptırdı.

 

                                           İKİ DARBE ARASINDA TÜRKİYE (1961-1980)

Hiçbir partinin tek başına hükümeti kuracak sayıda milletvekili çıkaramadığı 1961 seçimlerinden sonra Türkiye koalisyonlarla tanıştı. 1965 seçimlerine kadar ilk üçü CHP Genel Başkanı İsmet İnönü, sonuncusu da AP listesinden Kayseri’den bağımsız seçilen Suat Hayri Ürgüplü’nün başbakanlığı altında art arda dört koalisyon hükümeti kuruldu.

10 Ekim 1965’te yapılan milletvekili genel seçimine altı siyasal parti katıldı. AP tek başına hükümeti kurabilecek sayıya ulaştığı bu seçimin ardından Birinci Süleyman Demirel Hükümeti kurularak göreve başladı.

12 Ekim 1969’da yapılan genel seçime 8 siyasal parti katıldı. Türkiye’de çok partili siyasal yaşama geçildikten sonra, 1950’deki seçime 3, 1954, 1957 ve 1961’deki seçimlere 4, 1965’teki seçime de 6 siyasal partinin katıldığı göz önünde bulundurulursa, bu bir rekor anlamına geliyordu.

AP, 1965’e göre oy kaybına uğramasına karşın, yine de seçimden zaferle çıktı. Yüzde 46,5’lik oy oranıyla 256 milletvekili çıkaran AP, Millet Meclisi’nde bir kez daha tek başına çoğunluğu sağladı.

 

12 Mart 1971 günü, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin üst yönetimi hükümete bir muhtıra verdi. Muhtırayı, anayasa ve hukuk devleti anlayışıyla bağdaştırmanın mümkün olamayacağını belirten Başbakan Demirel hemen istifa etti.

Türkiye 14 Ekim 1973’te yapılan seçimlere kadar sürecek olan ara rejim dönemine girdi. Bu dönem içinde ikisi Nihat Erim, biri Ferit Melen ve sonuncusu Naim Talu’nun başbakanlığı altında dört ara rejim hükümeti kuruldu.

 

1973 seçiminde hiçbir parti çoğunluğu sağlamadığından Türkiye yeniden 12 Eylül 1980 darbesine kadar sürecek olan koalisyonlar dönemine girdi. Cumhurbaşkanı Korutürk’ün birbiri ardına hükümeti kurmakla görevlendirdiği Ecevit, Demirel ve Talu hükümet kuramayarak görevi iade etti.

1977 seçimleri 5 Haziran 1977’de gerçekleştirildi. Seçim 1969 ve 1973’te uygulanan barajsız d’Hondt sistemine göre yapıldı.

Seçimlerin ardından hiçbir partinin gerekli çoğunluğa ulaşamaması nedeniyle 1980 askeri darbesine kadar kısa ömürlü koalisyon ve azınlık hükümetleri birbirini izledi. Önce Ecevit başbakanlığında bir CHP azınlık hükümeti kuruldu. Bu hükümet güvenoyu alamayınca yerini Demirel’in kurduğu AP, MSP ve MHP koalisyonu aldı.

Siyasi çalkantıların ve ekonomik zorlukların yaşandığı bu dönemde toplumsal gerilim, kutuplaşma ve şiddet giderek arttı. Bu dönem 12 Eylül 1980’de ordunun yönetime doğrudan el koymasıyla kapandı.

 

 

1980’DEN BUGÜNE TÜRKİYE

12 Eylül rejimine biçimini veren Anayasa’nın ve diğer temel yasaların Milli Güvenlik Konseyi’nin (MGK) istekleri doğrultusunda oluşturulmasının ardından, “demokrasiye geçiş süreci” söylemiyle yeni bir evreye geçildi. 1983 başına gelindiğinde başta anayasa olmak üzere yeni düzenin siyasi ve hukuki çerçevesi büyük ölçüde tamamlanmıştı.

1983 Mayıs’ında MGK siyasal partilerin oluşmasına izin verdi. Siyasal Partiler Kanunu’na göre bir parti 30 üye ile kurulabiliyordu.

MGK sadece yeni kurulan partilerin kurucu üyelerini belirlemekle kalmıyor, seçime girecek milletvekili adaylarını da belirleme yetkisini elinde tutuyordu.

Böylece MGK veto yoluyla hem yeni kurulan siyasal partilerin kurucularını belirledi, hem de bu kurucular tarafından belirlenen adaylar hakkında son sözü söyleyerek seçimden sonra oluşacak parlamentonun kompozisyonunu belirledi.

Cumhurbaşkanı Evren 7 Aralık 1983’te yeni hükümeti kurma görevini ANAP genel başkanı Turgut Özal’a verdi. Özal, bir başbakan yardımcısı, 6 devlet bakanı ve 14 icracı bakandan oluşan bir hükümet modeli taraftarıydı. Ancak bu, mevcut yasalara göre mümkün değildi. Bunun üzerine Özal bir geçici bakanlar kurulu listesi oluşturarak Evren’in onayına sundu. Evren listeyi 13 Aralık’ta onayladı.