İKTİSADA GİRİŞ NOTLARI 1

 

ÖNEMLİ NOT: Bu notlar derste kullanılan kitaptaki sıralamaya göre yapılmamıştır. Aksine öğrenmeyi kolaylaştıracak cinsten bir sıralama ile hazırlanmıştır. Kolay Gelsin :) 

TALEP ESNEKLİĞİ VE ARZ KAVRAMI

Talep Esnekliği:

Tüketicilerin malların çeşitli fiyatları karşısındaki talepleri farklılıklar göstermektedir. Fiyat değişikliği, talep edilen miktarı önemli ölçüde değiştirmektedir.

İşte bir malın fiyatındaki değişmeler karşısında tüketicilerin malın talebi ile ilgili duyarlılık dereceleri talep esnekliği kavramı ile ifade edilmektedir.

Talep esnekliği beş gruba ayrılmaktadır:

1) Talep esnekliğinin sonsuz olması: Tüketicilerin belirli fiyattan malların hepsini almaya hazır oldukları durumu yansıtmaktadır.

2) Talep esnekliğinin 1’den büyük olması: Tüketicilerin talep ettikleri miktarlar, fiyatın değişen yüzdesinden daha fazla değişmektedir. Yani fiyattaki küçük değişmeye karşılık talepte daha fazla oranda bir değişme meydana gelmektedir.

3) Talep esnekliğinin 1’e eşit olması: Tüketicilerin talep ettikleri miktarlar, fiyatın değişen yüzdesi kadar değişir.

4) Talep esnekliğinin 1’den küçük olması: Tüketicilerin talep ettikleri miktarlar, fiyatın değişen yüzdesinden daha az değişmektedir. Fiyat düşünce talep miktarı çok değişmemektedir.

5) Talep esnekliğinin sıfır olması: Tüketicilerin talep ettikleri miktarlar fiyat değişse bile değişmemektedir. Fiyatlar ne olursa olsun o malın belli bir alıcısı vardır.

 

 Nokta Esnekliği

Talep eğrisi üzerindeki herhangi bir noktanın esnekliğidir. Bu yüzden belirli bir talep eğrisi farklı esneklik değerlerine sahiptir.

Fiyattaki bir değişmenin ortaya çıkardığı miktar değişmesinin ne kadar olduğunu belirlemek için yararlanılmaktadır.

 

Yay Esnekliği

Yay esnekliği iki nokta arasındaki esnekliği ifade etmektedir.

Yay esnekliğinin hesaplanmasında miktar ve fiyatların biri değil, miktar ve fiyat toplamları alınmaktadır.

Yay esnekliği iki noktadan geçen doğrunun orta noktasının esnekliğini belirtmektedir.

 

Çapraz Esneklik

Bir malın fiyatındaki değişmenin diğer bir malın talep miktarında meydana getireceği değişikliğe çapraz esneklik denilmektedir.

Gelir Esnekliği

Bir malın fiyatı sabit kalmak şartıyla tüketicinin gelirindeki bir değişme sonucunda bir malın talebinde meydana gelen değişmeye talebin gelir esnekliği denir.

 

Talebin Fiyat Esnekliğini Belirleyen Unsurlar:

İkame Mal: Tüketicinin benzer olarak gördüğü ve tüketmeye istekli olduğu ikame mal var ise o malın talebinin fiyat esnekliği yüksek olma eğilimindedir. Eğer o malın yakın ikamesi yok ise talebin fiyat esnekliği düşük olma eğilimindedir.

Zorunlu Mal, Lüks Mal: Tüketicinin talep edeceği mal, örneğin hayati önem taşıyan ilaç gibi zorunlu bir mal ise talebin fiyat esnekliği düşüktür. Eğer mal onsuz da yaşanabilecek bir lüks tüketim malı ise talebin fiyat esnekliği yüksek olacaktır.

Mala Yapılan Ödemenin Gelirdeki Payı: Mala yapılan harcama gelirin küçük bir parçası ise talebin fiyat esnekliği düşüktür.

Zaman: Tüketicilerin fiyat değişimlerine uyum göstermek için bol zamanları var ise talebin fiyat esnekliği artma eğilimindedir. Buna göre talebin fiyat esnekliği uzun dönemde kısa döneme göre daha yüksek olmaktadır.

 

ARZ

Arz Kavramı

Bir satıcının veya üreticinin belli bir zaman süresi içinde elinde bulundurduğu bir malın değişik fiyatları karşısında piyasada bu maldan satmaya razı olduğu miktara denir.

Kısaca arzı bir satıcının belli bir fiyattan satmak istediği mal miktarı olarak da tanımlayabiliriz.

 

Arz Fonksiyonu

Arz fonksiyonu, bir malın mümkün olan bütün fiyatları ile bu fiyatlardan arz edilebilecek mal miktarları arasındaki ilişkiyi göstermektedir.

 Bir üreticinin veya satıcının üretmek ve satmak istediği mal miktarı birçok faktörlerin etkisi altındadır. Bunları aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:

à Malın Fiyatı

à Diğer Mal Fiyatları

à Üretim Maliyetleri

à Teknoloji

à Zevkler ve Moda

à Üreticilerin Beklentileri

à Vergiler

à Firma Sayısı

 

Arz Eğrisi ve Arz Kanunu

Tüm diğer değişkenler sabit iken belli bir dönemde çeşitli fiyat seviyelerinde üreticilerin üretmek, satıcıların da satmak istedikleri mal miktarlarının geometrik yerine arz eğrisi denilmektedir.

Genellikle bir mal fiyatının artması diğer unsurlar ceteris paribus ise arzı arttırır veya fiyat azalışı arz hacmini azaltır. Buna arz kanunu denir.

 

Arz Değişmesi ve Arz Eğrisi Üzerinde Kaymalar

Arz değişmesi de tıpkı talepteki gibi arz eğrisi üzerindeki bir değişimi ifade etmektedir.

Buna göre arzı etkileyen diğer faktörler sabit iken belirli bir fiyat-miktar bileşiminden diğer bir fiyat-miktar bileşimine geçildiği görülmektedir.

Arz kayması ise arz eğrisinin bütünüyle yer değiştirmesidir.

Bir malın arzındaki fonksiyonel ilişkinin çerçevesini çizen faktörlerin bir veya birkaçı değiştiğinde arz eğrisi bütünüyle sağa veya sola kaymaktadır.

Arz eğrisi sağa kaydığında arz artışını, sola kaydığında arz azalışını ifade etmektedir.

 

Arz kaymasına etki eden faktörler şunlardır:

à Diğer Mal Fiyatlarındaki Değişme

à Üretim Maliyetleri

à Teknoloji

à Zevkler ve Moda

à Üreticinin Beklentileri

à Vergiler

à Firma Sayısı

 

ARZ ESNEKLİĞİ VE PİYASA KAVRAMI

Arz Esnekliği

Üreticiler, fiyat değişiklikleri doğrultusunda üretimlerini arttırma veya azaltma kararı almaktadırlar. Bu karar maldan mala değişiklik gösterdiği gibi aynı malın farklı fiyatları karşısında da değişmektedir.

Fiyat değişmeleri karşısında arzın duyarlılık veya tepki dereceleri arz esnekliği kavramı ile ifade edilmektedir.

Fiyat ve miktarlar daima aynı yönde değiştiklerinden arz esnekliğinin işareti pozitiftir.

Talep esnekliğinde olduğu gibi arz esnekliği de beş çeşit olup sıfır ile sonsuz arasında değişmektedir:

 

1) Arz esnekliğinin sonsuz olması: Üreticilerin arz ettikleri malın miktarı ne olursa olsun fiyatta herhangi bir değişme olmamaktadır.

2) Arz esnekliğinin 1’den büyük olması: Üreticilerin arz ettikleri miktarlar, fiyatın değişen yüzdesinden daha fazla değişmektedir.

3) Arz esnekliğinin 1’e eşit olması: Orijinden çıkan arz doğrusunun eğimi ne olursa olsun doğrunun üzerindeki her noktanın esnekliği 1’e eşittir.

4) Arz esnekliğinin 1’den küçük olması: Üreticilerin arz ettikleri miktarlar fiyatın değişen yüzdesinden daha az değişmektedir.

5) Arz esnekliğinin sıfır olması: Üreticilerin piyasaya arz ettikleri arz miktarı fiyat ne olursa olsun değişmemektedir.

 

Nokta Esnekliği

Arz eğrisi üzerindeki herhangi bir noktanın esnekliğidir.

 Yay Esnekliği

Arz eğrisi üzerindeki iki nokta arasında kalan kısmının esnekliği olup; iki nokta için bulunan esnekliğin ortalaması olarak da ifade edilmektedir.

 Çapraz Esneklik

Bir malın fiyatındaki bir değişmenin diğer malın arz miktarında meydana getirdiği değişime çapraz esneklik denilmektedir.

 

Arzın Fiyat Esnekliğini Belirleyen Unsurlar

à Faktör Ulaşılabilirliği

à Zaman

 

Piyasa Dengesi

Piyasa dengesi, talep edilen miktar ile arz edilen miktarın birbirine eşit olduğu başka bir ifade ile arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada oluşur.

Bu noktaya karşı gelen fiyat düzeyine denge fiyatı, bu noktaya karşı gelen mal miktarına ise denge miktarı denilmektedir.

 

Piyasa Dengesi ve Zaman Dönemleri

Piyasa denge analizinde üç dönem söz konusu olmaktadır:

Çok kısa dönem veya piyasa dönemi: Arz edenlerin arz düzeyini arttırmalarının mümkün olamadığı dönemdir ki arz esnekliği sıfır olup bir dikme hâlini almaktadır.

Kısa dönem: Bu dönem arz edenlere arz miktarını arttırma olanağı veren bir dönemdir.

Uzun dönem: Arz edenlere yeni tesis kurarak arz düzeylerini arttırma imkânı veren bir dönemdir. Arz daha esnek bir durum almaktadır.

 

 Talep-Arz-Esneklik Kavramlarına Göre Bazı Uygulamalar

Tüketici ve Üretici Rantı

Piyasada belirlenmiş tek bir denge fiyatında bir malı daha yüksek fiyattan satın almaya razı tüketici ile yine belirlenmiş fiyattan daha düşük fiyata satmayı kabul eden üreticiler piyasa fiyatına göre sübjektif veya psikolojik bir kâr elde etmektedirler.

Bu durumda tüketici ve üretici için bir rant söz konusudur.

 

Karaborsa Fiyatı

Piyasa koşullarının ya da yapay nedenlerin yarattığı mal darlığından yararlanarak kanun otoritesinin koyduğu ya da kontrol ettiği fiyatlardan daha yüksek fiyata satış yapılan piyasadır.

 

King Kanunu

Talep esnekliği, zayıf tarımsal malların arzındaki değişmelerin bu malların fiyatlarını ters yönde etkilediğini açıklayan yaklaşımdır.

Tarımsal malların üretimi, sadece üreticilerin iradelerine bağlı değildir.

Örümcek Ağı (Cobweb Teoremi)

Arz miktarını önceki üretim dönemlerindeki fiyatların belirlediği mal piyasasında görülen dalgalanmaları açıklayan teoridir.

Örümcek ağı teoremi üç şekilde açıklanmaktadır:

1) Arz talebe oranla esnek değilse fiyat ve miktarlardaki dalgalanmalar gittikçe azalmakta ve denge noktasına doğru yaklaşılarak istikrarlı bir denge durumu oluşmaktadır.

2) Arz ve talep esneklikleri eşitse fiyat ve miktarlar aynı yerden geçmek suretiyle düzenli değişerek başlangıç noktasına gelmektedir. Yani dalgalanmalar sabit niteliktedir ve nötr denge durumu ortaya çıkmaktadır.

3) Arz talebe oranla daha esnek ise fiyat ve miktar dalgalanmaları giderek artmakta ve dengeden uzaklaşılarak istikrarsız denge durumu oluşmaktadır.

 

 

TALEP TAHLİLLERİ

Kardinal Fayda Yaklaşımı

Fayda, Toplam Fayda

Mal ve hizmetlerin insan ihtiyaçlarını tatmin etme özelliğine fayda denilmektedir. Fayda, tüketicilerin tatmini ile ilgili bir kavramdır.

Toplam fayda, bir malın toplam tüketiminin tüketiciye sağladığı faydaya denir. Başka bir ifade ile tüketilen birimlerin faydaları toplamıdır.

 

Marjinal Fayda-Azalan Marjinal Fayda

Marjinal fayda ise belirli bir malın tüketici tarafından kullanılan ek biriminin o malın toplam faydasında yaptığı değişikliktir.

Böylelikle marjinal faydanın gittikçe azalan bir durum göstermesine iktisat biliminde azalan marjinal fayda kanunu denilmektedir.

 

 Ordinal Fayda Yaklaşımı

Malların faydalarının mutlak anlamda ölçülmesi yerine kişilerin kendi açısından faydalı olma derecesine göre sıralanmasını ifade etmektedir.

Bu nedenle sırasal fayda olarak da adlandırılmaktadır.

Faydanın ölçülmesi yerine sıralanmasını ifade eden ordinal yaklaşım ise kayıtsızlık eğrileri, bütçe doğrusu ve tüketici dengesi analizi ile açıklanmaktadır.

 

Kayıtsızlık Eğrileri

Kayıtsızlık eğrileri birbiri ile ikame edebilen farklı mal bileşimlerinin tüketiciye aynı toplam faydayı sağladığını gösteren eğrilerdir.

Kayıtsızlık eğrileri bazı özellikler taşımaktadır:

1) Kayıtsızlık eğrileri negatif eğimlidir çünkü tüketici aynı tatmin düzeyini koruyabilmek için Y malından aldığı miktarı azalttığında X malından aldığı miktarı arttırmak zorundadır.

2) Kayıtsızlık eğrileri birbirlerini kesinlikle kesmezler. Kayıtsızlık eğrileri birbirine paralel eğrilerdir. Eğer birbirlerini keserlerse toplam tatmin bakımından eşit olamazlar.

3) Kayıtsızlık eğrileri orijine göre dış bükeydir. Talep eğrileri gibi sol yukarıdan sağ aşağıya doğru negatif eğimli olan kayıtsızlık eğrisinin dış bükey olmasının nedeni marjinal ikame oranıdır.

Tüketicinin aynı tatmin veya fayda düzeyini korumak için mallardan birini bir birim arttırırken diğer maldan vazgeçmesi gereken miktarı gösteren orana marjinal ikame oranı denilmektedir.

4) Kayıtsızlık eğrileri orijinden uzaklaştıkça daha fazla fayda sağlamaktadır.

 

Bütçe Doğrusu

Belirli geliri ve piyasa fiyatları ile tüketicinin çeşitli mallardan satın alabileceği mal miktarlarının geometrik yeri bütçe doğrusu ile ifade edilmektedir.

Bütçe doğrusu bireyin gelirinin tümünü harcadığında alabileceği tüm X ve Y mal miktarlarının kombinasyonunu temsil etmektedir

 

Tüketici Dengesi

Tüketici sınırlı geliri ile ulaşabileceği maksimum faydayı elde etmeyi amaçlamaktadır.

Tüketicinin alabileceği mal ve hizmet miktarı bütçesi ile sınırlı olduğuna göre tercih edeceği mal ve hizmet miktarı bütçe doğrusu üzerindeki noktalardan biri olacaktır.

 

ARZ TAHLİLLERİ

Üretim Faktörleri

Üretim, bir fayda yaratmak veya mevcut faydalara ilavelerde bulunmak amacıyla yapılan bütün faaliyetleri kapsamaktadır.

Bunlar şekil faydası, mekân faydası ve zaman faydası yaratan faaliyetlerdir.

Tabii madde ve kaynakların şekillerinin değiştirilmesi sonucu bir fayda yaratılabilir ki buna şekil faydası denilmektedir.

Malların yerlerinin değiştirilmesi ile bir fayda yaratılabilir veya mevcut faydaya ilavelerde bulunulabilir ki buna da mekân faydası denilmektedir.

Ulaştırma faaliyetleri özellikle tarımsal ürünlerin toplanıp depolanarak hemen her mevsim tüketicilerin hizmetine sunulması onlara zaman faydasını kazandırmaktadır.

Üretim faktörleri dört grupta toplanır:

Ø  Toprak

Ø  Emek

Ø  Sermaye

Ø  Girişim

 

Üretim Fonksiyonu

Firmanın üretim fonksiyonu girdi-çıktı miktarları arasındaki ilişkiyi ifade etmektedir.

En az bir girdinin belirli zaman aralığında sabit kaldığı döneme kısa dönem, yeteri kadar zaman aralığı varsayımı altında firmaların girdi miktarlarını arttırdıkları döneme de uzun dönem denilmektedir.

 

 Azalan Verim Kanunu

Üretim faktörlerinden birinin miktarı değiştirilip diğer üretim faktörlerinin miktarının sabit tutulması durumunda miktarı artan üretim faktörünün veriminin önce artış gösterip maksimum noktasına ulaşması, daha sonra da azalması azalan verim kanunu olarak bilinmektedir.

Azalan verim kanununa ilişkin önemli nokta, iktisattaki önemli önermelerden biri olan diğer üretim miktarının sabit tutulması varsayımıdır.

 

 Eş-Ürün Eğrileri

Eş-ürün eğrileri, üreticiye aynı üretim düzeyini sağlayan iki faktörün (emek ve sermaye) farklı bileşimlerinin geometrik yeri olup üreticileri ilgilendiren eğrileridir

 

Özellikleri:

ü  Eş-ürün eğrileri negatif eğimlidir.

ü  Eş-ürün eğrileri paralel eğriler olup birbirlerini kesmez.

ü  Eş-ürün eğrileri orijine göre dışbükeydir.

ü  Eş-ürün eğrileri yer değiştirmektedirler.

 

 Eş-Maliyet Doğruları

Eş-maliyet doğrusu üreticinin belirli bir bütçe ve veri faktör fiyatları ile hangi faktörlerden ne kadar satın alacağını gösteren doğrulardır.

 

Üretici Dengesi

Üretici Dengesi eş-ürün ve eş-maliyet doğrularının birbirlerine teğet olduğu noktada gerçekleşmektedir.

 

 ÜRETİM MALİYETLERİ

Kısa Dönem Maliyet Eğrileri

Bu dönemde zaman, firmanın kullandığı bazı faktörleri değiştirmeye imkân vermeyecek kadar kısadır.

Kısa dönemde toplam maliyet; sabit ve değişir maliyet toplamından oluşmaktadır.

 

Sabit Maliyetler: Üretim düzeyine bağlı olmayan, üretim gerçekleşmese bile firmanın katlanmak zorunda kaldığı maliyettir. Örneğin elektrik, kira, vergi, faiz, sigorta masrafları gibi.

Toplam sabit maliyetin üretim miktarına bölünmesiyle bulunan maliyete ise ortalama sabit maliyet denilmektedir.

Değişir Maliyetler: Üretim düzeyi ile değişen maliyet türüdür. Firmanın üretimini sürdürebilmesi için değişir faktörlere yapılan ödemeleri kapsamaktadır. Üretim yapılmadığı zaman bu maliyetler sıfırdır.

Toplam Maliyet: Kısa dönemde firmanın üretimde kullandığı hem sabit hem de değişir maliyetlerin toplamıdır.

Ortalama toplam maliyet ise toplam maliyet miktarının üretim miktarına bölünmesiyle bulunup üretimin parça başına düşen toplam maliyet miktarını ifade eder.

Marjinal Maliyet: Üretim miktarında meydana gelen bir değişimin toplam maliyette meydana getirdiği değişimi ifade eden marjinal maliyet, üretilen son birim maliyeti olarak da tanımlanmaktadır.

Uzun Dönem Maliyet Eğrileri

Bu dönemde sabit faktörler yoktur ve bütün faktörler değişir durumdadır.

Firmanın kullandığı faktörlerin değişimi ile sağlanan üretim artışı kapasite değişiminin sonucudur. Yani üretimde kullanılan ölçek miktarı değiştirilerek üretim artışı sağlanmaktadır.

 

Toplam Maliyet: Uzun dönemde sabit maliyet söz konusu olmadığından toplam maliyet eğrisi orijinden başlamaktadır.

Ortalama Maliyet: Toplam maliyetin üretim miktarına bölünmesiyle bulunmaktadır. Uzun dönemde firma yeni fabrika kurma veya kapasitesini arttırma imkânına sahiptir.

Marjinal Maliyet: Uzun dönem marjinal maliyet, üretim miktarındaki değişme karşısında toplam maliyette meydana gelen değişmedir. Uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin gösterdiği maliyetlerden yola çıkılarak belirlenmektedir.

 

 Uzun Dönem Maliyet Eğrileri ve Ölçek Ekonomileri

Uzun dönemde bütün faktörler değişir olduklarından firma, minimum maliyetle maksimum kârı sağlayacak üretim planlamasını yapmak için gerekli zaman süresine sahiptir.

 

Bir firmanın tesisleri genişleterek üretim hacmini veya üretim fonksiyonunu değiştirmesi, teknolojik yenilikler getirerek veya dış çevrede meydana gelen maliyet düşürücü faktörlerden yararlanarak verimliliğini arttırması diğer bir ifade ile;

Üretim maliyetlerinin düşürülmesi sonucu elde edilen avantajlar ölçek ekonomileri doğrultusunda gerçekleşmektedir.

Ölçek ekonomileri içsel ekonomiler ve dışsal ekonomiler olarak ikiye ayrılmaktadır.

İçsel Ekonomiler

Eğer ölçek ekonomileri firma içinde veya firmanın bulunduğu sanayi sektöründe meydana gelmişse içsel ekonomiler olarak adlandırılmaktadır. İçsel ekonomiler iki açıdan değerlendirilmektedir.

Birincisi maliyet düşürücü etki sağlayan avantajlar olup içsel ekonomiler olarak tanımlanmaktadır. İkincisi ise maliyet yükseltici etki sağlayan dezavantajlardır ki bunlar da içsel eksi ekonomiler olarak ifade edilmektedir.

İçsel ekonomiler firmaların büyümek yani daha çok üretmek yoluyla emek ve teçhizatı daha verimli kullanmalarını, pazarlama ve yönetim masraflarını azaltmasını sağlamaktadır.

Firmanın üretim ölçeğindeki büyüme kendisine içsel ekonomilerin avantajlarını sağlarken bu büyüme içsel eksi ekonomilerin etkisini de taşımaktadır. Büyümenin sonucunda oluşan bu durum Parkinson Kanunu olarak da tanımlanmaktadır.

 

Dışsal Ekonomiler

Bir firmanın firma dışı fakat endüstri içi sağladığı kazanç ve kayıplar dışsal ekonomiler olarak tanımlanmaktadır.

İçsel ekonomiler gibi dışsal ekonomiler de iki açıdan değerlendirilmektedir.

Endüstrinin genel gelişmesine bağlı olarak firma maliyetlerinde düşüş sağlayan dışsal ekonomiler ile bunun sonucunda dışsal ekonomilerin yarattığı kayıplar neticesinde maliyet artışları görülmekte ve dışsal-eksi ekonomiler olarak ifade edilmektedir.

 

Piyasa Dengesi-Piyasa Şekilleri

Piyasa Dengesi

Piyasa, mal ve hizmet karşılığında para vermek isteyen tüketiciler ile para karşılığında mal ve hizmet sunmak isteyen üreticileri karşı karşıya getiren ve fiyatın oluşumunu sağlayan ortamdır.

Piyasa dengesi bir malın piyasa fiyatının oluşumunun analizi olup piyasa fiyatından ne kadar malın piyasaya arz edileceğini ve bu fiyattan malın ne kadarının talep edileceğini ifade etmektedir.

Bir mal piyasasında denge koşulu, piyasa talebi ile piyasa arzını birbirine eşit kılan bir fiyatın oluşması hâlinde sağlanmaktadır.

 

Piyasa dengesi bozulduğunda gerek üreticiler gerekse tüketiciler tekrardan piyasayı düzeltmeye çalışır.

Piyasa dengesine ilişkin bu düzeltme süreci zaman boyutu dikkate alınmaksızın sadece bozulan dengenin yönü ve niteliğine ilişkin bir belirleme ise statik çözümleme olarak ifade edilmektedir.

Statik çözümleme yalnızca piyasada ortaya çıkan düzenlemenin yönü ile ilgilenmekte, dinamik çözümleme ise dönemler arasında ortaya çıkan düzenlemenin büyüklüğü ile ilgilenmektedir.

 DEVAMI = TIKLA